Sąd Krajowy w Grudziądzu

Sąd Krajowy w Grudziądzu 

Na terenie wcielonego w 1939 do III Rzeszy Pomorza współistniało, zwłaszcza w wcześniejszej fazie wiele niemieckich sądów okupacyjnych. W początkowym okresie podlegały one głównodowodzącemu armii niemieckiej w Polsce. Były to sądy polowe i wojskowe sądy doraźne. Powołano także, działające już od 1933 r. w Niemczech cywilne sądy specjalne. Ponadto, swoje sądownictwo posiadały także organy policyjne. Po zakończeniu działań wojennych teren Pomorza, zgodnie z dekretem Hitlera z 8.10.1939 r. wcielony został do III Rzeszy. Jego obszar powiększony o powiaty rypiński i lipnowski znalazł się w prowincji Gdańsk - Prusy Zachodnie. Od tego momentu rozpoczęto organizację sądownictwa powszechnego zintegrowanego z sądownictwem Rzeszy. W większości dziedzin ustrój sądów opierał się jeszcze na niemieckiej ustawie sądowej z 1877 r. Przewidywała ona istnienie w każdej prowincji 3-stopiniowego systemu sądowego. Sąd obwodowy /Amtsgericht/ był lokalnym sądem pierwszej instancji. Sądem odwoławczym od niego był sąd krajowy /Landgericht/, a sądem trzeciej instancji był wyższy sąd krajowy /Oberlandgericht/. Sądem najwyższym był Sąd Rzeszy /Reichsgericht/. Istotne zmiany dotyczące ustroju sądów powszechnych wprowadził dekret Hitlera z 01.09.1939 r. Zniesiono wówczas sądy ławnicze sądzące przy sądach najniższej instancji tj. sądach obwodowych w sprawch karnych. Odtąd w sprawach cywilnych jak i karnych orzekał jeden sędzia sądu obwodowego. Również na szczeblu sądu krajowego zniesiono tzw. niższą izbę karną /Kleine Strafkammer/ będącą instancją odwoławczą od decyzji sądu obwodowego oraz sądzące w niektórych przypadkach sądy przysięgłych /Schwurgericht/. Tak uproszczony system zmniejszał także szanse odwołań i możliwości zaskarżania decyzji. Odwołania stosowane były tylko wobec wyroków sądów obwodowych, a rewizje wobec decyzji sądów krajowych. Wszelkie skargi i rewizje wnoszone mogły być tylko w przypadkach zaistnienia uchybień proceduralnych. Zaskarżanie wyroków możliwe było wobec wyroków wszystkich sądów I instancji albo instancji odwoławczych. Sądy krajowe, będące sądami II szczebla składały się z Izby Cywilnej /Zivilkammer/ i Izby Karnej /Strafkammer/. Posiadały ponadto wydział administracyjny /Abteilung für Justizverwaltungsangelegenheiten/. Na czele sądu krajowego stał prezydent sądu /Präsident/, który był przewodniczącym prezydium sądu, a poszczególne izby obsadzone były przez odpowiednia liczbę dyrektorów i członków sądu. Prezydent sądu krajowego corocznie decydował, w pracach której izby chce uczestniczyć i pełnił w niej funkcję przewodniczącego. Przed początkiem roku przydzielał poszczególnym izbom sędziów i dzielił między nich obowiązki. W sprawach cywilnych kompetencje sądów krajowych rozciągały się na wszystkie sprawy cywilne, które nie wchodziły w zakres sądów obwodowych. Ponadto przysługiwało im rozpatrywanie niektórych spraw przeciwko fiskusowi oraz przeciwko urzędnikom zaniedbującym lub przekraczającym swoje kompetencje. W sprawach karnych, wyjąwszy zakres spraw załatwianych przez sądy obwodowe, do kompetencji sądów krajowych należało między innymi orzekanie wobec: przestępstw zagrożonych karą łączną do 5 lat; przestępstw osób nieletnich; spraw przeciwko naruszaniu obyczajności; kradzieży, paserstwa, oszustwa. Izby Karne zajmowały się także przestępstwami gospodarczymi spółek komandytowych i akcyjnych, niedozwolonym obrotem papierami wartościowymi, fałszowaniem dokumentów personalnych itd. W okresie okupacji hitlerowskiej sądy te rozpoznawały także sprawy z tzw. Ustawodawstwa dla Polaków i Żydów. Izby sądziły kolegialnie, w składzie 3 osobowym włącznie z przewodniczącym. Przy sądach krajowych funkcje swe pełnili także sędziowie śledczy, o ile zachodziła taka potrzeba. Izby karne i cywilne były organami właściwymi do rozpatrywania odwołań od decyzji i podjętych środków prawnych stosowanych przez sądy obwodowe oraz sędziów śledczych. Należy podkreślić, iż dużą rolę w ówczesnym systemie sądowym na każdym szczeblu organizacyjnym odgrywała prokuratura. Prokuratury tworzone były przy każdym sądzie. Na szczeblu sądu krajowego była to prokuratura sądu krajowego /Staatanwaltschaft bei dem Landgericht/. Prokuratura zajmowała się przygotowaniem oskarżenia publicznego, przy czym postępowanie karne zlecić mogła dowolnemu sądowi lub tym władzom bezpieczeństwa /np. sądy specjalne, sądy policyjne/, które uznała za właściwe do rozpatrzenia sprawy. Prokuratura wnosiła oskarżenie przez skierowanie aktu oskarżenia do prezesa odpowiedniego sądu. Prezes sądu, o ile nie miał żadnych wątpliwości aby wniosek odrzucić lub postępowanie chwilowo zawiesić, zarządzał czas i miejsce rozprawy głównej /Hauptverfahren/. Również wnioski o rewizje i odwołania od wyroków choć składane były w biurze sądu wydającego wyrok, przekazywane były za pośrednictwem prokuratury do instancji odwoławczej. Rola prokuratury, o której mowa, miała także wpływ na procesy aktotwórcze, które omówione zostaną w dalszej części wstepu. Zadania nałożone na sądy miały swoje odzwierciedlenie w rodzajach przewidzianych dla nich rejestrów, kalendarzy, kartotek i innych pomocy kancelaryjnych. Głównym narzędziem rejestrowym w sądach był rejestr sądowy. Stanowił on podstawę dla kontroli akt. Rejestry prowadzone były osobno dla spraw cywilnych i karnych. Prowadzono także rejestry ogólne /AR - Allgemeines Register/ dla pism co do których istniały wątpliwości, do którego z rejestrów mają być przyjęte. Służyły także w innych przypadkach, np. przy wątpliwości, czy pismo ma być dołączone do akt już istniejących, czy też mają zostać do niego założone nowe akta. Przyjmowano tu również pisma, które bez rzeczowego postanowienia kierowano do innych władz oraz te z prośbą o udzielenie pomocy prawnej lub dotyczące wykonania kary. W sądach krajowych stosowano ponadto następujące rejestry: a/ dla spraw cywilnych : - rejestr O - dla procesów zwykłych - rejestr P - procesy w sprawach obrotu czekami, wekslami i innymi dokumentami - rejestr Q - zajęcia rzeczowe i inne rozporządzenia mieniem - rejestr OH - wnioski poza głównym przedmiotem sprawy - rejestr A - rejestr do spraw rodzinnych /sprawy pojednawcze w konfliktach małżeńskich, sprawach opieki nad dziećmi, ubezwłasnowolnień/ - rejestr R - podobnie jak rejestr A lecz nie pojednawcze - rejestr S - rejestr apelacji w sprawach cywilnych - rejestr SH - rejestr apelacji w sprawach cywilnych - wnioski poza postępowaniem odwoławczym - rejestr T - rejestr skarg w sprawach cywilnych. b/ dla spraw karnych; - rejestr Ps - rejestr apelacji w sprawach z oskarżenia prywatnego - rejestr Qs - rejestr apelacji w sprawach karnych Ponadto prowadzono także księgę kontroli akt oraz kalendarz rozpraw głównych, a dla niektórych rejestrów także wykazy imienne. Rejestry posiadały formę księgi, dopuszczalna była także forma kartoteki. Dla akt personalnych istniał osobny rejestr w postaci kartoteki o kolejności alfabetycznej. Sady krajowe, jako jednostki wymiaru sprawiedliwości II stopnia, pełniły także nadzór funkcyjny nad działalnością podległych im sądów obwodowych. Nadzór ten polegał przede wszystkim na przydzielaniu przed początkiem każdego roku zadań sędziom i pracownikom sądów obwodowych przez prezydenta sądu krajowego. Ponadto, sąd ten kontrolował pracę sędziów sądów obwodowych, organizował kalendarz rozpraw, przyjmował sprawozdania itd. Administracja sądów krajowych przeprowadzała w podległych sądach kontrole biur, rachunkowości oraz akt. Nadzorowała także sprawy personalne sądów obwodowych /urlopy, zastępstwa, obsadę stanowisk/, a także sprawy gospodarcze /remonty, wyposażenie, najem budynków, sprawy komunikacji między sądami itd./. Sądy krajowe stanowily także nadzór miejscowy nad innymi podmiotami wymiaru sprawiedliwości, jak: komornicy sądowi, adwokaci, notariusze. Już w pierwszych dniach okupacji Pomorza, w ślad za wojskami niemieckimi wkraczały specjalne grupy operacyjne /Einsatzgruppen/, które zajmowały się m.in. przeszukiwaniem i zabezpieczaniem budynków oraz akt. Prawdopodobnie w ramach działalności jednej z takich jednostek przysłany został już w połowie września do Grudziądza dla zabezpieczenia całokształtu spraw związanych z sądownictwem, gdański radca sądu obwodowego dr Kabus. Podlegająca mu brygada odnalazła i przejrzała prawie komplet akt pozostałych w budynku sądowym, mieszczącym przed wojną Sąd Grodzki i Sąd Okręgowy w Grudziądzu. Brakowało jedynie ewakuowanych akt personalnych, tajnych i kasowych. Pierwszy etap uruchamiania sądownictwa niemieckiego w Grudziądzu zakończył się w połowie października 1939 r. Wspomniany dekret Hitlera z 08.10. 1939 r., który wchodził w życie od 26.10., przywracał władzę miejscową w ręce cywilne. Od tego momentu uruchamiano też pracę sądów. W początku października oddelegowano do Grudziądza dotychczasowego kierownika Sądu Krajowego w Berlinie - Spandau o nazwisku Karl Grebe oraz innych sędziów i prokuratorów. Grebe mianowany został na stanowisko prezydenta Sądu Krajowego w Grudziądzu. Grupa ta zajęła się organizacją sądownictwa powszechnego na terenie dawnego okręgu Sądu Okręgowego w Grudziądzu. Co ciekawe początkowe instrukcje w tej sprawie wskazują, że próbowano zachować polski model organizacyjny, z wszystkimi okręgami sądów grodzkich. Ostatecznie zarządzeniem nr 7 /Allgemeine Anordnung / prezydenta Wyższego Sądu Krajowego w Gdańsku z dnia 11.11.1939 r., sądownictwo powszechne Okręgu Grańsk - Prusy Zachodnie otrzymało następującą organizację: I. Wyższy Sąd Krajowy w Gdańsku /Oberlandgericht/ - jako najwyższy sąd prowincji. II. Podległe mu sądy krajowe /Landgerichte/ w Bydgoszczy, Grudziądzu, Chojnicach, Toruniu i Gdańsku /zniesiono obwód Sądu Okręgowego w Gdyni/ III. Sądy obwodowe. Sądowi Krajowemu w Grudziądzu podlagały wówczas sądy obwodowe w Grudziądzu, Gniewie, Nowem i Świeciu. Do okręgu Sądu Krajowego w Toruniu powróciły należące tam przed 1920 r. sądy w Lidzbarku, Lubawie, Nowym Mieście Lubawskim i Brodnicy. Na czele prezydium Sądu zasiedli: Amtsgerichtdirektor Grebe jako prezydent Sądu, oraz członkowie - Landsgerichtsrat Schönfeld, Gerichtsassessor Klee, Gerichtsassessor Groffebert i Amtsgerichtsrat dr Kabus. Ten ostatni pełnił także funkcję kierownika Sądu Obwodowego w Grudziądzu. Faktyczne rozpoczęcie działalności Sądu Krajowego w Grudziądzu nastąpiło 09.11.1939 r., po objęciu stanowiska prezydenta Sądu przez Grebe. Jednak dopiero rozporządzenie z 13.06.1940 roku o ustroju sądów na przyłączonych terenach wschodnich oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości Rzeszy z 26.11.1940 roku doprowadziły do formalnego wprowadzenia ustroju sądowego, ujednoliconego z systemem sądownictwa w III Rzeszy. Kompetencję rzeczową sądów uregulowano rozporządzeniem z 21.02.1940 r., o właściwościach sądów karnych i sądów specjalnych. Opisany stan nie trwał długo. Kolejne zarządzenie prezydenta Wyższego Sądu Krajowego w Gdańsku, działającego w imieniu namiestnika Forstera z 27.04.1940 r. zmieniało dotychczasową organizację sądów. Do okręgu Sądu Krajowego w Grudziądzu przyłączono wówczas sądy obwodowe w Lidzbarku, Lubawie, Nowym Mieście Lubawskim i Brodnicy. Odtworzono więc znowu stan przewojenny. W zamian za odłączenie tych obwodów, Sądowi Krajowemu w Toruniu przekazano pod nadzór, sady obwodowe w Rypinie i Lipnie, które dotąd były oddziałami zamiejscowymi Sądu Obwodowego w Toruniu. Kolejna zmiana nastąpiła od początku 1943 r., kiedy to odłączono sądy obwodowe w Lubawie i Nowym Mieście Lubawskim i przyłączono do utworzonego Sądu Krajowego w Kwidzynie. Równocześnie następowały wewnętrzne zmiany organizacyjne sądów podległych Sądowi Krajowemu w Grudziądzu. Na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości Rzeszy z 1940 r., możliwe było powierzenie kompetencji w niektórych sprawach karnych kilku sądów obwodowych, jednemu z nich. Chodziło głównie o lepsze wykorzystanie możliwości większych sądów obwodowych. W grę wchodziły przede wszystkim sprawy zagrożone aresztem, sprawy przestępstw młodocianych i inne. Na tej podstawie powierzono od 01.01.1942 r. Sądowi Obwodowemu w Świeciu sadzenie tych spraw z obwodów w Nowem i Gniewie. Działania wojenne i sytuacja na frontach wymusiły także inne działania zmierzające do usprawnienia pracy sądów. W 1942 r. ukazały się 3 dekrety Hitlera o uproszczeniu wymiaru soprawiedliwości. Miały one na celu uproszczenie i skrócenie do minimum procedur sądowych lecz także pozyskanie na potrzeby frontu znacznej ilości kadr sadowych. Zmiany te w szczególności dotknęły sądy obwodowe. Zamiarem władz sądowych było stworzenie większych obwodów, liczących ok. 30 tys. Mieszkańców i zmniejszenie liczby sądów. Zniesiono sądy obwodowe liczące poniżej 10-12 tys. Mieszkańców. Obwody od 10-12 do 30 tys. Przekształcano w oddziały /Zweigstelle - Z-Gerichte/ innych sądów obwodowych lub tylko sądy, w których odbywały się roki sądowe /Gerichtstagen - G-Gerichte /. W sądach takich sędzia odpowiedniego sądu obwodowego lub nawet inni pracownicy sądowi w miarę regularnie spawowali urząd. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości Rzeszy z 11.02.1943 r. zapowiadało także zmniejszenie liczby sądów krajowych posiadających okręgi liczące poniżej 200 tys. mieszkańców. W ramach tych regulacji w okręgu Sądu Krajowego w Grudziądzu nie zlikwidowano wprawdzie żadnego sądu obwodowego /wszystkie liczyły powyzej 12 tys. / lecz przekształceniu w sąd, w którym odbywały się tylko roku uległ Sąd Obwodowy w Lidzbarku. Obowiązki urzędowe wobec niego sprawował Sąd Obwodowy w Brodnicy. Z kolei, Sąd Obwodowy w Nowem przekształcony miał zostać w oddział Sądu Obwodowego w Gniewie. Ostatecznie jednak stał się oddziałem Sądu Obwodowego w Świeciu. Zmiany te weszły w życie od 15.06.1943 r. Spowodowały one całkowite lub częściowe przesunięcia pozostałego do dyspozycji personelu do sądów zwierzchnich i ograniczenie działalności wspomnianych sądów do jednego lub kilku dni w tygodniu. Całkowite zaprzestanie działalności Sądu Krajowego w Grudziądzu i podległych mu sądów obwodowych nastąpiło w II połowie stycznia 1945 r. wraz z rozpoczęciem ofensywy wojsk radzieckich. 

Sąd Krajowy w Grudziądzu