Naczelna Rada Starszych Ludności Żydowskiej Dystryktu Radomskiego w Radomiu. Dział Dowodów Osobistych.

Naczelna Rada Starszych Ludności Żydowskiej Dystryktu Radomskiego w Radomiu. Dział Dowodów Osobistych. 

Naczelna Rada Starszych Ludności Żydowskiej Dystryktu Radomskiego (Der Ober-Ältestenrat der Jüdischen Bevölkerung des Distrikts Radom), była jednym z kilkuset tzw. Judenratów, funkcjonujących w okresie okupacji hitlerowskiej w Generalnym Gubernatorstwie (GG). Tworzenie tego rodzaju instytucji wynikało z podstawowych założeń nazistowskiej polityki w stosunku do Żydów. Już w pierwszych dniach po zakończeniu działań wojennych przejawiła się ona m.in. likwidacją żydowskich gmin wyznaniowych oraz zakazem prowadzenia działalności przez mozaistyczne partie polityczne, organizacje społeczne, charytatywne, gospodarcze itp. Równocześnie Niemcy dążyli do powołania gremiów, stanowiących reprezentację lokalnych społeczności żydowskich. Pierwsze wytyczne związane z powoływaniem Judenratów zostały zawarte w telefonogramie szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heydricha do podległych mu służb policyjnych z dn. 21 września 1939 r. Heydrich nakazywał ustanowienie w każdej gminie żydowskiej rady i powołanie w jej skład ?wpływowych członków miejscowego społeczeństwa?. Rada Starszych miała składać się - w zależności od wielkości gminy - z 12 lub 24 osób, które obciążono pełną odpowiedzialnością za dokładne i terminowe wykonywanie poleceń władz niemieckich. Telefonogram ten stał się podstawą rozporządzenia Generalnego Gubernatora Hansa Franka z 28 listopada 1939 r., w którym charakter działalności rad określano następującymi słowami: ?Rada żydowska obowiązana jest do przyjmowania rozkazów Władz Niemieckich przez przewodniczącego lub jego zastępcę. Odpowiada ona za sumienne przeprowadzenie tychże w pełnym zakresie. Żydzi i żydówki winni być posłuszni poleceniom wydanym przez nią celem wykonania niemieckich zarządzeń?. Normatyw ten uzupełniło m.in., wydane tego samego dnia, rozporządzenie Szefa Dystryktu Radomskiego, w którym również podkreślono, że w wypadku sabotowania rozporządzeń okupanta wobec członków każdej rady ?stosowane będą najostrzejsze represje?. Judenraty stały się reprezentacją Żydów zamieszkujących dane miejscowości wobec lokalnych władz okupacyjnych, a zarazem organami wykonawczymi niemieckich poleceń w stosunku do ludności żydowskiej. Pełniły one również funkcje, które można określić jako pozostałości wewnętrznego samorządu żydowskiego. Ich bieżąca działalność koncentrowała się wokół trzech grup problemowych. Pierwszą z nich można określić jako wykonywanie zarządzeń władz, przejawiające się m.in. organizowaniem kontyngentów robotników przymusowych, zarządzaniem i organizowaniem strony technicznej zbiórek kontrybucji finansowych oraz określonych kategorii towarów (futra, kosztowności, meble, metale szlachetne itd.), wykonywaniem poleceń dotyczących przesiedleń ludności. Drugą dziedziną działalności Judenratów było pełnienie funkcji administracyjnych wobec ludności żydowskiej, a następnie administracja gett, przejawiająca się m.in. w prowadzeniu ewidencji meldunkowej, rozwiązywaniu problemów mieszkaniowych, organizowaniu zaopatrzenia w opał i żywność, zbiórki podatków, organizacji wytwórczości, rozwiązywaniu problemów sanitarnych, organizacji życia religijnego, roztaczaniu opieki nad cmentarzami, oraz takimi zagadnieniami jak np. organizacja poczty, utrzymanie porządku, zwalczanie przestępczości pospolitej itp. Trzecia grupa zadań to organizacja pomocy społecznej, polegająca m.in. na tworzeniu i prowadzeniu szpitali, sierocińców i domów starców, organizowaniu i prowadzeniu tanich kuchni, rozdawnictwie żywności dla ubogich itp. Z biegiem czasu znaczną część tej działalności w poszczególnych miejscowościach przejęły lokalne delegatury Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Okoliczności powstania Naczelnej Rady Starszych Ludności Żydowskiej Dystryktu Radomskiego należy wiązać z powołaniem we wrześniu 1939 r. polsko-żydowskiego Komitetu Samopomocy Społecznej. Z którego wyodrębnił się następnie Żydowski Komitet Samopomocy Społecznej, na czele z Jakubem Goldbergiem. W dniu 26 września 1939 r. funkcję przewodniczącego Komitetu objął Józef Diament, który sporządzając na polecenie Niemców listę kandydatów do Judenratu umieścił na niej - prawdopodobnie po uzyskaniu zgody zainteresowanych - wyłącznie członków Komitetu; sam zresztą określał w jednym z dokumentów to posunięcie jako ?przekształcenie? Komitetu w radę starszych. Jej efektywne działanie wymagało stworzenia rozbudowanego aparatu administracyjnego, podzielenia go na specjalistyczne komórki, a także zatrudnienie w nich odpowiedniego personelu. Podczas gdy w małych skupiskach żydowskich rady zatrudniały zaledwie kilku urzędników, w radomskiej Radzie Naczelnej pracowało w 1941 r. na stanowiskach urzędniczych ponad 100 osób. Oprócz nich Judenrat zatrudniał personel podlegających mu instytucji (lekarze, pielęgniarki, pomoc medyczna, pracownicy kuchni ludowych, sierocińców, personel cmentarza), ok. 150 funkcjonariuszy służby porządkowej, a także grupę osób o nieznanej bliżej liczebności, której członkowie określali swój zawód w oficjalnych dokumentach terminem ?współpracowników rady starszych?. Reasumując, liczbę osób pobierających pobory z radomskiego Judenratu we wspomnianym okresie można szacować prawdopodobnie na ok. 350 osób. Choć wewnętrzna struktura rad starszych nie była ujednolicona w skali GG czy też dystryktu żadnymi normatywami, ze względu na wypełnianie podobnych zadań w poszczególnych miejscowościach Judenraty posiadały wszędzie podobne komórki organizacyjne (nazwane w zależności od miejsca: wydziałami, komisjami, lub też sekcjami). Zachowane źródła informują nas o kilkunastu komórkach wewnętrznych Rady Naczelnej, ale zestawienie to nie jest z pewnością pełne. Według szczątkowych informacji Radę tworzyły: 1. Biuro Główne (Hauptbüro). Pełniło funkcję sekretariatu Rady. Zajmowano się tu sporządzaniem oficjalnych dokumentów, redagowaniem uchwał, opracowywaniem tekstów ogłoszeń podawanych do wiadomości ludności żydowskiej. Według informacji polskiego ruchu oporu prawdopodobnie właśnie ta komórka była wykorzystywana przez Niemców do takich prac, jak np. przepisywanie list Polaków przeznaczonych do aresztowania, lub też wywiezienia na roboty do Rzeszy. 2. Biuro Ewidencji Ludności Żydowskiej (Das Jüdische Einwohnererfassungsbüro). Powstało 1 maja 1941 r. Dokonywano tutaj czynności rejestracyjnych dotyczących ruchu ludności, sprawdzając także stan ilościowy pojazdów, koni i krów na terenie radomskiego getta. Prawdopodobnie sporządzano tu także na potrzeby Niemców zestawienia statystyczne w skali dystryktu. W powszechnym mniemaniu prowadzona w biurze ewidencja obejmowała także dane o szeroko pojętej przeszłości (w domyśle: politycznej) Żydów, popełnionych przed wojną przestępstwach itp., co wykorzystywali Niemcy przy sporządzaniu wykazów osób przewidzianych do aresztowania. Prawdopodobnie komórką Biura był Dział Dowodów Osobistych. W początkach 1942 r. planowano uruchomienie w ramach Biura odrębnego Działu Statystycznego, ale nie wiadomo, czy zamysł ten został zrealizowany. 3. Wydział Mieszkaniowy (w źródłach także jako: Urząd Mieszkaniowy) (Kwatieramt). W 1941 r. kierownikiem wydziału był Jakub-Hersz Fiszchbein. Do czasu utworzenia getta urząd zajmował się rozkwaterowywaniem Żydów przesiedlonych do Radomia z ziem polskich włączonych do Rzeszy oraz innych terenów. Wraz z decyzją o utworzeniu dzielnic zamkniętych jego pracownicy zajęli się rozmieszczeniem Żydów na terenie radomskich gett. 4. Wydział Personalny (Personalabteilung). Zajmował się ruchem kadrowym placówek strukturalnych Rady Starszych. W 1941 r. wydziałem kierował prawdopodobnie Władysław Fenigstein. 5.Wydział Pracy Przymusowej (Abteilung Arbeitspflicht). Głównym zadaniem Wydziału było kompletowanie kontyngentów robotników przymusowych, pracujących w samym Radomiu, i w obozach w okolicach miasta. Pracownicy wydziału rozdzielali wymiar pracy na poszczególne osoby, zajmowali się zastępstwami, wypłacali robotnikom symboliczne wynagrodzenie. Wydział zajmował się także niektórymi aspektami pracy przymusowej w dystrykcie; jego pracownicy uchodzili powszechnie za najbardziej skorumpowanych w całej Radzie. 6. Wydział Przemysłowo-Handlowy (w źródłach także jako: Wydział dla Spraw Przemysłu i Handlu). Zajmował się różnorodnymi aspektami życia gospodarczego miasta. W jego składzie istniał m.in. dział przepustek kolejowych, który zajmował się wyjednywaniem u Niemców zezwoleń na podróż, zakazanym oficjalnie dla Żydów, transportem kolejowym; funkcjonował także dział języka niemieckiego, którego pracownicy pomagali Żydom w pisaniu podań do władz niemieckich). Z wydziałem był z pewnością związany (być może formalną podległością w strukturze organizacyjnej) Zarząd Główny Nieruchomości Żydowskich (Hauptverwaltung der Jüdischen Leigenschaftem) utworzony po wprowadzeniu 1 lipca 1940 r. przymusowego przejścia wszystkich nieruchomości żydowskich dających dochód powyżej 200 zł miesięcznie pod zarząd komisaryczny. Radę Starszych, w skutek jej własnych starań, uczyniono głównym zarządcą żydowskiego mienia w Radomiu. Wydział wykonywał wszystkie obowiązki zarządcy: inkasował czynsze, kontrolował administratorów itd. Administratorami nieruchomości leżących na terenie getta zostali mianowani wyłącznie Żydzi, poza gettem - Niemcy i Polacy. Rada pobierała tytułem wynagrodzenie 4% dochodów. 7. Wydział Prawny (Rechtsabteilung) ? w źródłach także jako: Wydział Pomocy Prawnej (Rechtshilfe). Wydział zajmował się szeroko rozumianymi kontaktami z władzami niemieckimi i organami sądowymi w kwestiach prawnych, zwłaszcza administracji mienia, zarządu komisarycznego itp. Wydziałem kierował początkowo adwokat Leon Sytner, a w 1941 r. dr Szyja Fensterblau. Przy Wydziale istniał Sąd Polubowny, kierowany przez adwokata o nazwisku Jalle, który rozstrzygał sprawy sporne, przede wszystkim między lokatorami a sublokatorami o czynsze. 8. Wydział Zdrowia (Abteilung Gesundheitswesen). Zajmował się sprawami sanitarnymi i zdrowotnymi, głównie walką z epidemiami, kontrolą szczepień ochronnych. Nadzorował również Szpital Starozakonnych oraz, zorganizowany z powodu pogarszania się warunków zdrowotnych Żydów, Szpital Epidemiczny, Zakład Dezynfekcyjny, a także Ambulatorium, kierowane przez Majlecha Borensztajna. 9. Wydział Opieki Społecznej (Abteilung Bevölkerungswesen und Fürsorge). Przejął on zadania wielu przedwojennych żydowskich organizacji charytatywnych, które w okresie okupacji przerwały działalność. Do najważniejszych z nich należało prowadzenie Domu Starców i Kalek im. Bekermanów oraz sierocińca. Pracownicy wydziału zajmowali się również organizowaniem różnorodnego wsparcia, zwłaszcza żywnościowego, osób najuboższych, pomocą dla transportów wysiedleńców przejeżdżających przez miasto itd. Od połowy 1940 r. znaczną część zadań wydziału przejęli działacze dwóch radomskich delegatur (miejskiej i powiatowej) Żydowskiej Samopomocy Społecznej (ŻSS). 10. Wydział Wyznaniowy (Kultus Referat). Kontynuował on prace rabinatu z okresu międzywojennego. Co najmniej do końca 1940 r. w Radomiu prowadzono księgi urodzeń, małżeństw i zgonów, oraz wydawano z nich odpisy. Oficjalną opiekę religijną nad ludnością żydowską sprawowali rabin Chil Kestenberg i podrabin Szmul Tajtelbaum. W wydziale zatrudnieni byli także kantorzy radomskiej synagogi Mojżesz Rontal i Izrael Kupfer. Wydział zarządzał także cmentarzem wyznaniowym, m.in. w 1940 r. zwrócił się do władz niemieckich z prośbą o wyrażenie zgody na jego powiększenie. 11. Wydział Szkolny. Działania Wydziału w skali dystryktu nie są znane. W jego strukturze istniał referat, zajmujący się oświatą w Radomiu, którego kierownikiem był w 1941 r. Markus Szwarcberg. Referat podejmował działania na rzecz odbudowy szkolnictwa żydowskiego, m.in. przeprowadzając rejestrację dzieci. Pomimo ogromnych trudności finansowych i lokalowych istniały projekty rozwoju szkolnictwa zawodowego o profilach metalowym i budowlanym, a także - w dalszych planach - uruchomienie kursów rolniczych. 12. Wydział Finansowy (Finanzabteilung). Zajmował się nakładaniem i egzekwowaniem kontrybucji i innych należności ściąganych od mieszkańców getta, a także wypłacaniem poborów osobom zatrudnionym w Radzie. W jego strukturze funkcjonowała prawdopodobnie Referat dla Spraw Podatkowych, a we współpracy z nim ? będąca jednak komórką samodzielną ? Kasa. 13. Wydział Prowincjonalny. Koordynował kontakty Rady ze skupiskami żydowskimi na terenie dystryktu. Jak już zaznaczono, zachowane w archiwaliach informacje o poszczególnych wydziałach rady nie są z pewnością pełne. Dodać warto, że Radzie podporządkowana była żydowska służba porządkowa, zwana popularnie ?policją żydowską?. W Radomiu służyło w niej ok. 150 osób. Do zadań policji należało m.in. pełnienie służby wartowniczej przy wyjściu i murze getta, zwalczanie nielegalnego handlu i przestępczości pospolitej, czuwanie nad przestrzeganiem ogólnego porządku i wykonywania nakazów sanitarnych. Niemcy wykorzystywali również policjantów żydowskich do pewnych działań pomocniczych, np. konwojowania osób zatrzymanych do radomskiego więzienia. Od stycznia 1942 r., kiedy to w nazistowskich kręgach kierowniczych zapadła decyzja o likwidacji skupisk żydowskich w GG i poddaniu mozaistów masowej eksterminacji, kompetencje rad żydowskich były coraz bardziej ograniczane. Dnia 28 kwietnia 1942 r. niemiecka służba bezpieczeństwa aresztowała Józefa Diamenta, jego zastępcę Arona vel Arnolda Meryna, komendanta policji żydowskiej Joachima Gajgera, a także prawdopodobnie innych członków Rady Naczelnej i oficerów policji. Podstawą aresztowania były - jak to zapisano w niemieckich dokumentach - ?normatywy gospodarki wojennej? (Die Kriegswirtschaftsbestimmungen). Po kilku tygodniach pobytu w radomskim więzieniu aresztowanych deportowano do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie ponieśli śmierć. Fakt aresztowania wspomnianych osób uznawany jest za równoznaczny z likwidacją Naczelnej Rady Starszych. 

Naczelna Rada Starszych Ludności Żydowskiej Dystryktu Radomskiego w Radomiu. Dział Dowodów Osobistych.